Викимедиа Фондну Универсал Адеб Кодекси

Кёчюрюрге болушургъа излеймисиз? Джетмеген билдириулени кёчюрюгюз.

Wikimedia Foundation Universal Code of Conduct

• Policy
• Enforcement guidelines
• Coordinating Committee (U4C) (charter)
• Часто задаваемые вопросы
• Project overview
• Training modules

Универсал Адеб Кодекс неге керекди

Адам улуну билимлеринден кесини юлюшюн алалгъан дунияны биз кёргенча кёрюуге келиб, Викимедианы проектлеринде эмда аламларында не къадар кёб адамгъа къошулур мадар берирге тырмашабыз. Джангы къошулуучулагъа Къошулуучуларыбызны Джамагъаты не къадар кёб тюрлюлю эмда ачыкъ болургъа кереклигине ийнанабыз. Бу къауумларыбыз, къошулгъанланы эмда къошулургъа излегенлени къайсысына да позитив, къоркъуусуз эмда саулукълу тийре болурун излейбиз. Бу Адеб Кодексни алыныуу, керек болса да тюрлениую да, быллай тийрени сакълар ючюндю. Аны тышында биз проектлерибизни аны ичин бузгъан неда терсине бургъанладан къорууларгъа излейбиз.

Википедияны миссиясына кёре, Викимедиа проектледе эмда аламлада къошум этгенле:

• хар ким да бютеу билимлерини тобламасында эркин юлюш бераллыкъ дунияны джаратыргъа болушурукъдула
• терсакъыллыкъдан эмда керексиз багъа бичиуден джанлагъан глобал джамагъатны кесеги боллукъду
• бютеу ишинде кескинликге эмда тинтиулюкге тырмашхан боллукъду.

Бу Универсал Адеб Кодекс (UCoC) кесин джюрютюуню ушагъыулу эмда ушагъыусуз болгъанына минимум мардада рекомендация береди. Ол Викимедиа аламны онлайн эмда офлайн проектлерине къошум этгенлени барысына да джайылады. Бери джангы эмда сынамлы къошулуучула, проектлени чеклериндеги оноучула, болууланы къураучула эмда къошулуучула, филиалларыны башчылыкъларында къуллукъчула эмда киргенле эмда Викимедиа Фондну башчылыгъыны къуллукъчулары эмда киргенлери. Бу Викимедианы бютеу проектлерине, техникалыкъ аламлагъа, виртуал эмда туура болуулагъа, аны тышында былагъа да джайылады:

• энчи, ачыкъ эмда джарым ачыкъ иш бирликлеге
• келишмегенликлени сюзюуге эмда джамагъаны ичиндегилени бир-бирлерине дагъан болууларына
• техникалыкъ айныуну сорууларына
• контентге къошумну аспектлерине
• тыш партнерла бла илешкиледе филиалланы/джамагъатланы интереслерин келечилик этиуде.

1 — Ал сёз

Универсал Адеб Кодекс Викимедиа проектлени чеклеринде бютеу дунияда иш бирликни тамалын баджарады. Джамагъатла, мында минимум стантдартча белгиленнген критерийлени сакъландырыб, джерли эмда маданият контекстни эсге алыб, джорукъланы къурауда аннга къошакъ этерге боллукъдула.

Универсал Адеб Кодекс бютеу викимедиачылагъа бир дараджада хайырландырылады. Универсал Адеб Кодексге терс баргъан этиуле санкцияланы келтирирге боллукъдула. Аны салыннган оноучула (функционерле) салыргъа (джерли контекстге кёре) эмда/неда платформаланны законлу иеси Викимедиа Фонд кеси салыргъа боллукъду.

2 – Сакъланнган адеблилик

Хар викимедиачы, джангы неда сынамлы редактор, къауумну функционери, филиалны неда Викимедиа Фондну башчылыгъына кирген болсун кесини адеблилигине джууаблыды.

Бютеу Викимедиа проектледе, аламлада эмда болуулада кесин джюрютюу джорукъла бири-бирини сыйын кёрюуде, адеблиликде, джолдашлыкъда, бир иннетлиликде эмда социал джууаблылыкъда тамалланныкъды. Бу бютеу редакторлагъа эмда бютеу редакторла бла иш бирликлери болгъан къошуллучулагъа, эмда акъ амалларына, къарыу-кюч мадарларына, тыш кёрюнюмлерине, миллет, дин, этник эмда маданият тамырларына, касталарына, социал сыныфларына, тилни билген дараджаларына, сексуал ориентацияларына, гендер танымларына, ырхызларына эмда ишлеу сфераларына къаралмай бютеу къошулуучулагъа джайылады. Аны тышында, Викимедианы проектлеринде неда къозгъалыуунда статусларына, усталыкъларына эмда джетишимлерине кёре да айрымчылыкъ этерик тюлбюз.

2.1 — Бири-бирин сыйыны кёрюу

Викимедиагъа къошулгъанланы барысы да бири-бирини сыйын кёрлюгюн сакълайбыз. Викимедианы онлайн эмда офлайн майданларында башхала бла тюбешиб, биз бири-бирибизни сыйыбызны кёрюрге керекбиз.

Бу ичине быллай принциплени киргизеди (ала бла да чекленмейди):

• Эмпатия кёргюзюгюз. Тюрлю-тюрлю тамырлы викимедиачыланы сизге айтханларына тынгылагъыз эм ангыларгъа кюрешигиз. Къарамларыгъызны тюрлендирирге эмда кеси ангыламларыгъызны, сакълауларыгъызны эм кесигизни джюрютюуюгюзню викимедиачы кибик тюзетирге хазыр болугъуз.
• Таймаздан ашхы иннетлеригизни кёргюзюгюз эмда конструктив тюзетиуле этигиз; къошумларыгъыз проектни неда ишни агъачын маджаллашдырыргъа керекди. Оюмланы джарашыулу халда беригиз эмда алыгъыз, къаршчыгъыздагъыгъа иги иннетли болугъуз. Хыртха уруу джумушакъ эмда оюмлу халда болсун. Хар къошулуучу Викимедиа проектлени тюз болмагъаны ангылашынмай эсе, маджаллашдырыу нюзюрю болгъанын, бютеу викимедиачыла билирге керекдиле. Тюз болмагъаны ангылашынса да, ол заран берген этиулеге чурум болургъа боллукъ тюлдю.
• Къошулгъанла кеслерин къалай атагъанларын эмда суратлагъанларыны сыйын кёрюгюз. Адамла кеслерин суратлауда энчи терминлени хайырландырыргъа боладыла. Аланы сыйларын кёргенигизни кёргюзюр ючюн, ала бла бир арагъа келсегиз, неда аланы юсюнден сагъынсагъыз, лингвистлик эмда техник амалла бар эсе ол терминлени хайырландырыгъыз. Юлгюле буну ичиндедиле:
  • Этник къауумла кеслерин суратлар ючюн, тарих узунуна башхала хайырландыргъан ат болмай, энчи кеслерини атларын хайырландырыргъа боладыла;
  • Адамланы кеси тиллеринден, сиз танымагъан харифледен, тауушладан неда сёзледен къуралгъан атлары болургъа боллукъду;
  • Белгили бир сексуал ориентация неда гентдер танытыу бла кеслерин белгилеген адамла тюрлю-тюрлю атланы неда чакъырыуланы хайырландырыръа боллукъдула;
  • Физикалыкъ неда психикалыкъ мадарлары чекленнген адамла кеслерин суратлар ючючюн энчи терминлени хайырландырыргъа боллукъдула
• Энчи тюбешиулени заманында хар ким бла да кесибизни адебли джюрютюрюкбюз эмда аланы энчи излемлерине, сезимлерине, чеклерине, адетлерине, кереклилерине сый берликбиз.

2.2 — Адеблилик, коллегиалыкъ, бири-бирине дагъанлыкъ эмда социал джууаблылыкъ

Биз быллай кесин джюрютюу джорукълагъа тырмашабыз:

• Адеблилик кесин джюрютюуде эмда сёлешиуде, танымагъанланы ичинде да ариу халиликди.
• Джолдашлыкъ — бир кюч болгъан, бири-бирлерине берген джёнгер дагъанды.
• Бири-бирине дагъанлыкъ эмда бир иннетлилик деб Викимедиа проектлени хайырлылыкъларыны баджараыуда, аланы къоркъуусуз джерле болуб сакълауда эмда Викимедианы нюзюрление джетиуде къошум этиуде актив джууаблылыкъны алыугъа айтабыз.

Бу ичине быллай принциплени киргизеди (ала бла да чекленмейди):

• Юретиучюлюк эмда устазлыкъ: Джангы къошулгъанлагъа проектде орун эмда керекли усталыкъны алыргъа болушугъуз.
• Башха къошумчулагъа кёз-къулакъ болугъуз: болушлукъ керекге къол узатыгъыз, Адебни Универсал Кодексини джорукъларына келишмеген халда кеслерин ушагъыусуз джюрютгенледен джакълагъыз.
• Къошулгъанланы этген ишлерини таныгъыз эмда багъасын беригиз: аланы болушлукълары эмда ишлери ючюн бюсюреу этигиз. Керекли джерде аланы къыйынларына бюсюреу этигиз эмда багъалатыгъыз.

3 – Кесин ушагъыусуз джюрютюу

Универсал Адеб Кодекс къауумдагъылагъа ушагъыусуз халилери болгъанланы табаргъа джораланнганды. Викимедиа къауумну ичинде бу тюрлю халиле тыйыншлысызгъа саналадыла:

3.1 — Биреуге илиниу

Буну ичинде биринчи адамланы къоркъутуу, джанына тиер неда къыйнар муратлы неда эсебинде алай боллукъ ушагъыусуз кесин джюрютюудю. Биреуге илиниу деб, башында акъылы болгъан адамны кёб маданиятлы джамагъатда чыдаргъа керек болгъан мардадан чыкъгъан халиге айтылады. Илиниу кёб кере сезим джанындан артыкълыкъ шекел алады, артыкъсыз да къарыусузуракъ болумда болгъан адамлагъа, аны ичинде адамны ишин, шохларын неда юйдегисин къоркъутур неда джунчутур мурат бла джокълау. Бир-бирде бир кере болса адамны аман сезимлерин джататмагъан, алай а къайтарыб турулгъаны ючюн джунчутургъа болгъан болумла болургъа боладыла. Илиниуге была киредиле (алай а чекленмейдиле):

• Джанына тийиу: мыннга аманла айтыу, расасын неда миллетин сыйсызлаб неда стереотиплерин хайырланыб сёлешиу, эмда башха кёб тюрлю энчи халланы тамалында аманлау. Аманлау, интеллект, тыш кёрюнюм, этник иелик, раса, дин (неда аны болмауу), маданият, каста, сексуал ориентация, гендер, ырхыз, сакъатлыкъ, джылы, миллетлиги, политикалыкъ къарамлары эмда башха халланы тамалында болургъа болллукъду. Бир-бирде, къайтарыб этилген самаркъаула, хыликкеле неда агрессия, толусу бла аман айтханнга саналыргъа боллукъдула, бир кере айтылса аннга саналмаса да.
• Сексуал къадалыу: сексуал джанындан эс белюу неда башхагъа джораланнган къайсы тюрлю да кукаланыу, адам быллай эс бёлюуню изленмегенин биле эсе, неда билирге керек эсе, эмда мыннга разылыкъ алынныгъыны да белгисиз эсе.
• Къоркъутуула: санына туура неда туура болмагъан заран салыуну белгилеу, терсликсиз джан рахатлыгъын бузуу, сыйна тюзлюксюз эмда чурумсуз заран этиу, неда кимни болса да сиз излегенча джюрютюрге зорлар неда дауда хорлар ючюн чурумсуз сюдге чыгъыуланы сынауду.
• Башхалагъа заран салыугъа кёл бериу: мыннга башхаланы кеслерине заран салыуларына кёл бериу, кесин ёлтюрюуге болсун, неда башха ючюнчю биреулеге артыкълыкъ этиу болсун киреди.
• Энчи билгилени ачыкълау (доксинг): башха къошулуучуланы Викимедиа проектледе неда башха джерледе ачыкъдан разылыкълары болмагъанлай, энчи информацияларын джайыу, сёз ючюн, атларын, иш джерлерин, джашагъан джерлерин неда электрон адреслерин неда аланы викимедиачы джумушларыны юсюнден информацияны, Викимедиа проектлени тышында ачыкъ этиу.
• Ызындан марау: адамны бютеу проектни ичинде неда талай проектлени ичинде мараб, аны къыйнар неда джунчутур ючюн кёб кере хыртха урууду. Проблемала сёлешиу бла, ангылатыу бла тюзелмеселе, джамагъатлагъа аланы ич белгитилген процедураланы болушлукълары бла тюзетирге керек болургъа боллукъду.
• Троллинг: иш этиб сюзюулени бузуу неда провокация этерге джораланыб осал иннетли билдириулени джазыу.

3.2 — Властны, онгчулукъланы неда абырайын джорукъсуз хайырланыу

Джорукъсуз хайырланыу, керти неда башхала кертиге санагъан власты, онгчулукълары, абырайы болгъан бириси башхаланы сыйын кёрмей, хыны эмда/неда артыкълыкъчы халда кюрешсе болады. Викимедиа тийреде, бу вербал неда психологиялыкъ артыкълыкъ шекел алыргъа эмда илиниу бла бирге келирге боллукъду.

• Функционерлени, официал биреулени эмда персоналны джанындан орунларын джорукъсуз хайырланыу: Викимедиа Фондну неда Викимедианы филиалларыны къуллукъгъа салыннган функционерлерине эмда официал биреулерине берилген абырайларын, билимлерин эмда къайнакъларын башхаланы къоркъутур нюзюр бла хайырланыу.
• Абырай бла эмда байламла бла джорукъсуз хайырланыу: дараджангы эмда репутациянгы башхаланы къоркъутур ючюн хайырланыуду. Къозгъалыуубузда белгили бир сынамы эмда байламлары болгъан адамланы, аладан душман халда этилген комментарийлерине сакъланмагъан негатив реакция болургъа боллугъу ючюн, кеслерин артыкъ да сакъ джюрютюрлени сакълайбыз. Джамагъатыбызда абырайлары болгъан адамланы ышангылыгъа саналгъан энчи онгчулукълары барды, ала бу онгчулукъну ала бла разы болмагъан башха биреулеге чабар ючюн джорукъсуз хайырланмазгъа керекдиле.
• Психологиялыкъ манипуляция: биреуню ёлчешиуде дженгер ючюн, неда сиз излегенча кесин джюрютдюрюр ючюн, аман иннет бла, иш этиб башха кесини къарамларына, сезимлерина эмда ангыламларына ишекли болургъа къозгъауду.

3.3 – Контент вандализм эмда проектлеге заран салыу

Иш этиб биле-биле алдауукъ, кескин болмагъан неда ушагъыусуз контентни къошуу, неда контент къураугъа (эмда/неда дагъан болуугъа) чырмау неда башха тюрлю тыйгъыч болууду. Ичине бу киреди (алай а бу бла чекленмейди):

• Контенти къайсы тюрлюсюн да керекли сюзюу этмей неда ангылатмай къайтарыб кеси сюйгенча неда чурумсуз кетериу
• Систематик халда контентни фактланы неда къарамланы белгили бир интерпретациясы ючюн манипуляция этиу (аны ичинде тюз болмагъан неда биле-биле алдауукъ къайнакъланы бериу бла эмда редакторлукъ контентни къурауда тюз амалын тюрлендириу)
• Кёрюб болмауну хар тюрлю шекелде ачыкълау неда аманлаугъа, сыйсызлаугъа, айры биреулени неда къауумланы энчиликлери неда энчи къарамларыны тамалында кёрюб болмаугъа удургъа джораланнган ачыкълаула
• Энциклопедиялыкъ информацион хайырланыу тышында башха адамлагъа къоркъуу неда заран келтирлик символлланы, суратланы, категорияланы, теглени эмда башха контенти хайырландырыу. Буну ичинде контенти юсюнден джорукъланы маргиналлашдырыр эмда ёчюкдюрюр нюзюр бла къурауду.